Моаршал – денал хаттар
Кхыча къамаша санна гIалгIаша а деза хеташ лорадеча эздела куцех да хьаьша-да тIаэцар. «Хьаьший ихача новкъа буц яьннаяц» яхаш кица да вай цу хьакъехьа. ХIаьта хьаьшага моаршал хаттар, из тIаэцар къаман Iадато оттадаьча боараме лийннад, хIанз а да из ишта. Цунна нийса лоархIам болаш да Iадика ювцар а. «Фусамдаьна хьаьша а хьаьша фусамда а цхьаттара бехке ва», яьхад вай даьша.
Цунца дийзад къамо ер алар: «ВоагIача хьаьша юхьал хозагIа хIама дац шоана водача хана цун букъ мара. Цун маIан да, хьоашалгIа вахача, гIулакх чакхдаьлча дIаваха веза яхалга.
ХIанз белгалдергда вай моаршал хаттара оалараш. Хьаьша коа ваьлча фусамда духьала вахе «хьаьша марша воагIалва (доагIалда)» оал. Нагахьа санна цIи (цIераш), йовзе цIи йоакх.
Жоп луш хьаьшо (хьаьшех воккхагIчо) «маршалца вахалва» оал. Уж фусаме чубаьхе цIендас цIаькха а моаршал хаьтте хабар-дош хаттар кердадоакх укх тайпара: – фуд шугахьа, могаш-гIаьхь дий шо, кердадаьнна фуд. Нагахьа санна хьаьша (хьаьший) гаргарча къоаной, берий цIераш ца ховш хилча «хоаттарг мел вар могаш-гIаьхь «вий оал. Ший аргIах хьаьшо (царех воккхагIчо)» дика Iеш да, могаш да тхо, могашвар гIаьхь ва гIаьхьвар ура ва аьле жоп лу: – керда ва фуд укхаза, могаш маьрша дий, лоархIадой доахкал ой шо?
Моаршал-денал, хабар-дош хаьтта даьлча фусамдас ма тарлу чехка йоакхо ю хьаьшашта кхача оттабара. Бакъда уж хьабаьхка кхо ди-бийса даллалца (иззал уж говш бале) хьаьшаша арадаьккхача гIулакхах хаттар дац. Цар шоаш фусамдаьна из довзийтар эзделаца нийса, мегаш да. Хьаьший гIулакх де чувенача зIамсаго а моаршал хот царга лакхе белгалдаьча боараме. Укхаза аланза далац цхьаькха: воагIача хьашага хьалхагIа моаршал дIахаттар фусамда ва. ЦIендаь цIи ца йовза хьаьша наIарга вена хилча, и «хIей-вой, хьаьша чуэций оаш» аьле хаттар ду.
– Эц даьра хьаьша Даьлагара ва, аьле моаршал хоатт.
Нагахьа санна ца вовза хьаьша веча, кхалнах мара цIагIа веце коара – картара, лоалахара маIсаг хьа а вийхе духьала вохийт цунна (царна). ХIаьта йоI йолча фусаме пандар лакхийта, бIарг тоха бахьан даьккха кагийнах баьхкача, из духьал яха моаршал хаттари уж чуэцари эзделаца нийса могадеш да. Дошца баьхка хьаьший лийта лаьца боссабар сийле йолаш лаьрхIад вай даьша ширача хана денз.
Хьоашал тIерадаьнна дIаводача хьаьшо (хьаьшаша) эздий Iодика ювц: – укх тайпара «гIоза дахалда шо, маьрша Iалда, Iадика хийла шун». Фусамдаьша «маьрша гIолда шо, цIагIарчарга моаршал ле» оал.
Вай замах цхьаболча кагирхоша дIаводачунга оал «Iадика хийла». ХIаьта из цу фусамера дIаводачо ше ала дезаш да. Цун маIан да «Iелга дика хийла шун» яхалга.
ХIаьта дуккха моттигаш нийслу цхьаболчарга «Iуйра дика хийла», «ди дика хилда», «сайре дика хийла шун (хьа)» аьлча «хьа а хийла Iуйре (ди, сайре) дика» оалаш. ГIалгIай Iадаташца, метта куцаца товш дац из. НийсагIа да маршалца (дукха) вахалва (яхийла) аьнначул тIехьагIа из хьайийцар ший ханнара я воккхагIа (йоккхагIа) хилча, цул тIехьагIа хьа а «хийла Iуйре (ди, сайре) дика» алар могаду, йолча ханага хьежжа.
Моаршал-денал хаттара хозача куцех да къахьегача къаьчача болх ираз долаш бувцар, керда ийцача барзкъанна, рузкъанна, хьалъяьча фусама ловца баккхар. Царех да саг йоагIача вахача керда хинна дезал даькъала бувцар. Нагахьа санна ялат, сомаш чуэцача кхыбола хьувкъам тIакъаьчача «хьувкъийла шун» оал. ХIаьта маьл хургбола юкъара балхаш деш: кашамаш тоадеш, хьаст цIенбеш, никъ буллаш, тIий туллаш е тоадеш, тIа да воацача дезала, бошта фусам тоаеш, каш доаккхаш, маьждиг деш, ишта кхы дIахо а тайпара долча балхашка боахкачарга «болх маьалехьа хилба шун «алар диках да, «ираз долаш болх хилба» оалачул. Цамогаш волча сагага хьажа вахача «моаршал хилда» оал. ХIаьта из вийрзача, больницера цIавенача вахача «Дала деза моаршал лулда хьона, эзар у-бала текхарг хийла» оалаш да.
Укхаза белгалде деза шоай хана вай даьша гIала хьалъе дIайоалаеш (дIаюллаш) укх тайпара ловца боаккхаш хинналга: «Везан Даьла, ер вIов (гIали) беркате хилийталахь, ираз долаш, тIехьлен лоацарг елахь. Ноахалашта фарал оттийталахь». ХIаьта керда барзкъа тийга, из духхьашха тIадийхача, саг лаьрххIа ловца баккхийта водаш Iадат хиннад вай къаман. Царех цхьа ловца ба ер: «Барзкъаш ираз долаш, гIоза-даькъала хилда хьа. УнахцIенача дегIа тIа дувхадерг хилда. Хье везараши хьона безараши могаш-гIаьхь болаш леладерг хилда. Хьо везарий дог-безам ма балба, цавезарий ловр ма далда хьох. Дог-гIозал йолашдувхадолда Iа уж».
Нагахьа санна арахьа (кхыча мехка) хина цIавеннар волча вахачомаршал хаттар а вокхо «дикаца дукха вахалва, хьо воагIалва маьрша» аьнна жоп далар а мегаш да.
Эздела куцех хозагIчарех да моаршал-денгал хаттар из аргIа йлча тайпара, дIаводачо Iадика ювцар, ю Долчо леладе деза из.
Новкъа болхаш-богIаш, бовза-беза, гаргара нах вIашагIкхийттача могаш–паргIата хиларах вIаши хабар–дош хаьтта даьлча, дIа–хьа къасташ «хIама эший», хьажа гIулакх дий» аьнначул тIеххьагIа салам-моаршал ле оал.
Нагахьа санна «хьаьша а чувена саг а сарахьа дIаводаш хилча Iадика йийцачул тIехьагIа «бийса даькъала хийла йойла»оал. Фусамдаьша жоп луш оал «хьа а хийла бийса даькъала» «никъ дика хилба» аьле тIатох. ЗIамагIчо воккхагIчунга хьалхагIа ювц Iуйре (ди, сайре), дика.
Вай замах дуккхачар дIа – хьа къасташ оал «пока», «давай», «увидимся», «до встречи». Нагахьа санна вашагI ца а эбеш беррига а эрсий мотт лебеш хилча-м кхетаде а тоам бар из. ДукхагIча даькъе гIалгIай меттала къамаьл а дий из оалаш хиларо мелла а новкъарле ю. «Цунца цхьана дIа-хьа къастача хана оала дешаш гIалгIай а да: «дикан-д, гургда вай», дикача новкъа хилва (хилда, хийла), «хье кхаьчача салам – моаршал ала».
ЗААМИЕВ С.
«Сердало» № 37 #Inglife
